Therapietaal: “De mentale gezondheidscrisis is een taalcrisis”.
Tekst Lena Bril (ingekort)
Illustraties Lotte Dijkstra
Gepubliceerd in NRC 2 oktober 2023
Wie op sociale media zoekt naar zelfbegrip vindt veel gelijkgestemden. Dat komt door het gebruik van steeds dezelfde woorden..
‘Je bent altijd rusteloos”, vertelt een voice-over in een TikTok-video. „Je voelt je vaak onbegrepen door anderen”, vervolgt de stem. In beeld: een vrouw van een jaar of dertig, blond haar. Ze lakt haar nagels barbieroze en knikt driftig bij wat volgens de stem ‘signalen van ADHD’ zijn. Volgende filmpje. Een jongen – zwarte krullen, spleetje tussen zijn tanden – legt uit wat de gevolgen zijn van opgroeien met een ‘narcistische ouder’. „Grenzen stellen vind je moeilijk, omdat je vader of je moeder vroeger nooit je grenzen respecteerde. Als volwassene heb je moeite met het uiten van emoties want daar was thuis geen ruimte voor.” Onder de video duizenden reacties: This is so me!
De tiktokkers bezigen dezelfde terminologie: ze maken filmpjes over ‘narcisme’ (3,8 miljard views) ‘emotionele verwaarlozing’ (1,1 miljard views), ‘neurodiversiteit’ (10 miljard views) en ‘hoogsensitiviteit’(45 miljoen views). Deze termen kennen hun oorsprong in de psychologie en worden op sociale media en in alledaagse gesprekken omgevormd tot een soort pseudo-wetenschappelijk jargon, ook wel ‘therapietaal’ genoemd.
Worstelende jongeren
Wereldwijd gaat de mentale gezondheid van jongeren achteruit. Volgens het RIVM ervaart een op de drie Nederlanders tussen de 15 en 24 jaar psychische klachten; 45 procent van de jongeren voelt zich enigszins tot ernstig eenzaam. Volgens experts heeft deze ‘mentale gezondheidscrisis’ meerdere oorzaken, waarbij zij vaak een glansrol toekennen aan de smartphone. Die zorgt ervoor dat jongeren slechter slapen, minder goed tegen sociaal ongemak kunnen, zichzelf voortdurend vergelijken met anderen en vaker slachtoffer worden van digitale pesterijen.
Sluitend bewijs voor een causaal verband tussen mentale klachten en socialemediagebruik ontbreekt vooralsnog, maar dat de smartphone van grote invloed is op de stemming van jongeren lijkt onbetwistbaar. Met lange wachtlijsten voor de ggz zoeken worstelende jongeren op andere plekken naar antwoorden op hun vragen en vinden daarvoor hun heil op platforms als TikTok.
Therapietaal is geen nieuw verschijnsel: al sinds de jaren tachtig maakt psychologisch taalgebruik een opmars in de Nederlandse taal. Socioloog Abram de Swaan noemde deze ontwikkeling proto-professionalisering: leken nemen de terminologie van medische specialisten over. ‘Ik ben chagrijnig’ veranderde in ‘ik ben depressief’, ‘verlegenheid’ werd ‘sociale angst’ en in plaats van ‘ernstig geschrokken’ is men nu ‘getraumatiseerd.’ Amerikaanse televisieprogramma’s als Dr. Phil en talloze zelfhulpboeken maakten de begrippen toegankelijk voor een breed publiek.
Tourette-tic
Zelfdiagnose op basis van twee minuten durende filmpjes mag geruststellend zijn, ze kan ook leiden tot overhaaste identificatie met die woorden. En wie zich vastzet in een verhaal, ontneemt zichzelf andere routes om te verkennen. In het bijzonder voor jongeren, bezig met het vormen van een identiteit, is zo’n zoektocht van belang. Anders bestaat het risico dat jongeren zich modelleren naar een ziektebeeld, waardoor de onderliggende problematiek blijft toegedekt.
Berucht is de ‘tourette-tic’-hoek op TikTok. Tijdens de lockdowns kwamen artsen erachter dat overal in de Verenigde Staten jongeren met precies dezelfde tourette-tics aanklopten. Wat bleek: de tieners keken allemaal naar een tourette-tiktokker en hadden tics overgenomen. Vrijwel alle tieners met die tic leden aan een depressie of angstklachten, maar geen enkele kreeg daadwerkelijk de tourette-diagnose.
De mentale gezondheidscrisis, zou je kunnen zeggen, is mede een taalcrisis. Door de alomtegenwoordigheid van therapietaal op platforms als TikTok, in combinatie met lange wachtlijsten voor echte therapie, verschraalt de woordenschat waarmee jongeren zichzelf kunnen begrijpen. Dat werkt mentale inflexibiliteit in de hand. In het ergste geval verandert overhaaste zelfdiagnose mentaal ongemak in een specifieke, door TikTok geïnspireerde stoornis.
